کتاب «نيروها و هدفهاي انقلاب مشروطيت ايران» نوشته بيژن جزني ، رساله پايان¬نامۀ تحصيلي وي پيرامون انقلاب مشروطيت ايران است. بيژن جزني در سال 1341 اين رساله را با به پايان رساند. وي چند سال بعد و در پي فعاليتهاي سياسي خود به زندان افتاد و تا 1354، که در تپه‌هاي اوين به دست مأمورين ساواک شاه و به همراه هشت تن ديگر تيرباران شد، در زندان باقي ماند و هيچگاه فرصتي براي انتشار اين رساله نيافت.
پس از انقلاب همسر وي، خانوم ميهن جزني دست نوشته اين کتاب را به همراه ديگر يادداشتهاي بيژن جزني به سازمان چريکهاي فدايي خلق ايران داد. وي درابن باره ميگويد: « يک نسخه از اين پايان نامه در منزل پيش من بود. ساواک وقتي به منزل ما ريخت، اين نسخه پايان‌نامه را با خود نبرد و من آن را سالها حفظ کردم. پس از انقلاب من کليه يادداشت هاي بيژن و بويژه يادداشت هاي زندان قم و اين نسخه پايان‌نامه را به سازمان تحويل دادم.برخي دوستان بعدها بسيار به من گله کردند که چرا چنين کردي، ولي در آن زمان طبيعي بود که من نوشته‌هاي بيژن را به سازمان بدهم. آن نسخه کپي در سازمان گم شد. بعدها و در مهاجرت بدنبال آنها گشتم. گفتند نزد اين و آن است و لي متاسفانه هيچوقت آنها را پيدا نکردم. در سال 1996 که کميته بيژن جزني را تشکيل داديم، قرار بود که آثار بيژن و منجمله اين کتاب منتشر شود.» متاسفانه اين کار صورت نگرفت.
در جريان برگزاري مراسم سي‌امين سالگرد کشتار تپه‌هاي اوين، در سال 1384 در پاريس، يک کپي از اين رساله در اختيار سازمان اتحاد فدائيان خلق ايران قرار گرفت و چندي بعد با موافقت خانم ميهن جزني، کار انتشار اين کتاب آغاز شد.
نيروها و هدفهاي انقلاب مشروطيت ايران به عنوان پايان‌نامۀ دورۀ ليسانس فلسفه و علوم تربيتي دانشگاه تهران زير نظر دکتر غلامحسين صديقي، استاد برجستۀ دانشگاه تهران، بنيانگذار رشتۀ جامعه¬شناسي آموزش عالي در ايران و يکي از بنيانگذاران «موسسۀ تحقيقات اجتماعي» و از ياران و همکاران نزديک دکتر محمد مصدق، تهيه شده است. حضور چنين استادي در آن سالها در دانشگاه تهران براي دانشجويان علاقمند به تحقيق و بررسيهاي اجتماعي بسيار مغتنم بوده است، چنان که بسياري ديگر از شاگردان او نيز بر اين نکته انگشت نهاده‌اند.
بيژن جزني در بررسي انقلاب مشروطيت ايران، به عنوان يک مارکسيست، بدور از هرگونه جزمگرائي، به بررسي سير تحول جامعۀ ايران پرداخته و در اين رساله مي‌کوشد تا با نگاه به نيروهاي شرکت¬کننده و اهدافي که هر يک دنبال مي‌کردند، روند انقلاب مشروطه و سرانجام آن را بر بستر شرائط اجتماعي و جهاني آن زمان بررسي کند.
بيژن جزني به نقش و اهميت انقلاب مشروطيت در سير تحولات معاصر ايران واقف بوده و براي آن اهميت خاصي قائل بود و انقلاب مشروطه را نقطۀ تحول در جامعۀ ايران مي‌دانست. از اين¬رو براي تجزيه و تحليل اين تحول به نيروهاي شرکت کننده در آن مي‌پردازد و خود در اين¬باره ميگويد: «براي شناسايي يک نهضت و انقلاب مي‌توان وضع نيروها و هدفهاي آن نهضت را ملاک قرار داد». وي معتقد بود که اين دو به هم مربوط بوده و در تحليل نهايي «بحث از هدفهاي انقلاب ما را متوجه مي‌سازد که جهت اصلي نهضت به کدام سوي بوده است و به اصطلاح لبۀ بُرندۀ انقلاب به سوي کدام طبقه از دشمن قرار گرفته است». در اين راه بيژن جزني به مطالعۀ روشها و اشکال مبارزه و شعارهاي بکار گرفته شده مي‌پردازد تا بتواند عمل نيروهاي اجتماعي و کنش و واکنش آنها را نشان داده و مطالبات واقعي و اهداف هر نيروي اجتماعي را بشناساند.
او انقلاب مشروطۀ ايران را به عنوان «اولين نهضت بورژوازي ايران براي تأمين خواستهاي اين طبقه» تحليل مي‌کند. اما در عين حال در طول اين رساله تلاش مي‌کند تا تمايزات اين نهضت را با انقلابات کلاسيک بورژوازي بشناسد و بر ويژگيهاي آن، که نقش تعيين¬کننده بر سير تحولات اجتماعي ايران تا زمان حاضر دارد، تأکيد مي¬کند.
اگرچه نزديک به پنجاه سال از نوشتن اين رساله مي‌گذرد و در اين سالها کتابهاي متعددي پيرامون انقلاب مشروطيت ايران نوشته شده، ولي اين کتاب همچنان تازگي و اهميت خود را حفظ کرده است. اين مسئله قبل از هرچيز ناشي از زاويۀ نگاه بيژن جزني به مسئلۀ تاريخ مشروطيت ايران و پروسۀ تحول اجتماعي ايران است. بيژن جزني را مي¬توان جزو سومين نسل تاريخ¬نويسان ايران برشمرد. وي به اهميت تاريخ و بررسيهاي تاريخي و لزوم شناخت تاريخي از سير تحولات اجتماعي واقف بود و پژوهشهاي تاريخي وي تنها به بررسي انقلاب مشروطيت ايران محدود نشد و در ادامه، عليرغم آن که در زندان به سر مي‌برد و به منابع چنداني دسترسي نداشت، به بررسي و تدوين دو کتاب ديگر دربارۀ تاريخ معاصر ايران به نامهاي «تاريخ سي ساله» و «جمع بندي مبارزات سي سالۀ اخير درايران» همت گماشت.
براي تهيه کتاب ميتوانيد :
مستقيما از انتشارات سازمان
edition@etehadefedaian.org
در پاريس از انتشارات خاوران:
تلفن :0143437696
در کلن – آلمان از انتشارات فروغ:
foroughbook@arcor.de
تهيه نمائيد.